Życie codzienne w starożytnej Grecji

Wstęp

Starożytni Grecy stworzyli cywilizację, która jest jedną z największych osiągnięć człowieka. Grecja to tereny leżące na południowej części Półwyspu Bałkańskiego, wyspy na Morzu Egejskim oraz na Zachodnim wybrzeżu Azji Mniejszej. Grecy oprócz uprawą roli zajmowali się handlem, rzemiosłem oraz rybołówstwem.      

Pożywienie i rolnictwo
 

Starożytni Grecy przede wszystkim zajmowali się uprawą roli. Bogatsi mieszkańcy polis posiadali wiejskie posiadłości, będące źródłem ich dochodów. Niestety tylko jedna czwarta ukształtowania terenu Grecji nadaje się pod uprawę, dlatego też grecy musieli sprowadzać zboże ze swoich koloni. Typowe gospodarstwo charakteryzowało się mała wielkością i mogło wyżywić tylko jedną rodzinę. Rolnicy najczęściej zajmowali się uprawą rożnego rodzaju zbóż, a oprócz tego hodowali drzewa owocowe, oliwne oraz winną latorośl. Oliwki przetwarzana na oliwę, która była ważnym produktem na eksport. Używana jest w kuchni, do oświetlania pomieszczeni oraz jako środek kosmetyczny. Natomiast z winogron produkowano wino, które stanowiło zmieszane z wodą podstawowy napój greków. Hodowla zwierząt odgrywała istotną rolę z życiu starożytnych greków, w szczególności w gospodarstwach ludzi zamożnych. Dla nich stado bydła stanowiły jedną z podstawowych form bogactwa. Hodowano bydło, owce, kozy, drób, świnie, które stanowiły źródło skór, mięsa i mleka. Natomiast woły były wykorzystywane, jako siła pociągowa. Z mleka wyrabiano różne rodzajów serów. Co jadali?  Helleni jedli mięso, głownie dziczyznę tylko w specjalnych okolicznościach takich jak uroczystości ku czci bogów i składanie ofiar w świątyni. Jadano perliczki i popielice opiekane w sosie z octu i miodu, wołową pieczeń z dodatkiem bobu lub grochu. Grecy spożywali bardzo dużo owoców i jarzyny. Jedzono bób, soczewice, groch, sałatę, czosnek, cykorię, kapustę, rzepę. Morze dostarczało świeżych ryb, mięczaków i skorupiaków. Z ryb jedli flądry, dorady, solony lub marynowany tuńczyk. Większość mieszkańców Grecji jadała tylko chleb i kaszę jęczmienną z garściom oliwek. Homer nazwał Greków „zjadaczami mąki’. Podstawowym pożywieniem ateńczyków były placki z pszennej mąki – artos.  Zazwyczaj na śniadanie spożywali artos moczone w winie i do tego owce – figi lub daktyle. W okresie lata spożywano wiele owoców, na zimę natomiast przygotowywano zapas suszonych fig i rodzynków. 

Wychowanie i edukacja dzieci

Dla Greków najważniejsze było wychowania. Do siódmego roku życia dzieci pozostawiały pod opieką matki, a w zamożnych rodzinach były to niańki. Dziecko przebywało głównie z dorosłymi. Często bogate dzieci były rozpieczone. Śpiewano im kołysanki, opowiadano mitologię. W wieku siedmiu lat rodzice posyłali chłopców do szkoły, a dziewczynki zazwyczaj wychowały się nadal pod okiem matki. Nauka w szkole była płatna i przeznaczona tylko dla chłopców. Z czasem jednak w niektórych miastach szkoły państwowe przyjmowały dziewczynki. Uczniowie posiadali woskowe tabliczki i rylec. Mali grecy nie mieli w ogóle wakacji, ale posiadali święta państwowe i religijne, które były dniami wolnymi od nauki. Gdy opanował materiał, umiał płynnie czytać i pisać trafiał do „szkoły średniej”. Chłopcy uczyli się na pamięć fragmenty utworów poetyckich, gry na lirze i flecie. Po szkole dzieci miały czas wolny, który spędzali na zabawę grali w piłkę, puszczali latawce, huśtali się na huśtawkach. Również bawili się ze zwierzętami najczęściej z psami i kotami i zwierzętami hodowlanymi np. kogutami, królikami i łasicami. Edukacja trwała zazwyczaj 10 lat, a w wieku 18 lat młodzieniec rozpoczynał szkolenie wojskowe i zaczynał uczestniczyć w sprawach dorosłych Z najsurowszym wychowaniem spotykamy się w starożytnej Sparcie tak zwane wychowanie spartańskie. Spartanin mieszkał do 30. Roku życia mieszkali w koszarach. Wystawiali byli na różne próby wytrzymałości jak np. biczowanie i zawady sprawnościowe. Krypteje to rodzaj szkoły przetrwania dla wybranego młodzieńców w ich trakcie mogli nawet dokonywać zabójstwo helotów. Ich życie było jak jeden obóz przetrwania.

Sympozjony

Uczty, czyli sympozjony były ulubionym sposobem spędzania wolnego czasu i najważniejsza formą życia towarzyskiego i rozrywki poza sportem i polowaniem. Słowo sympozjony dosłownie znaczy „wspólne picie”. Pierwszą cześć uczty przeznaczona była na biesiadę po posiłku rozpoczynała się druga część – sympozjony. Był to zwykle najobfitszy gorący posiłek w dniu. Na nich słuchano opowieści wędrownych śpiewaków (aojdów) o losach bogów i bohaterów Iliady i Odysei. Mężczyzna zapraszał do swego domu przyjaciół na wspólny posiłek. Goście układali się na wygodnych sofach i prowadzili rozmowy głównie o polityce i o sztuce, pili wino, słuchano poezji. Goście popisywali się gra na lirze, opowiadali dowcipy. Czas umilały tancerki i flecistki, greckie kobiety nie mogły uczestniczyć w biesiadach, tylko niewolnice. Pito bardzo dużo, często na komendę gospodarza, a nawet pod przymusem. Bawili się także grami towarzyskimi takie jak kottobas (polegał on na umiejętnym pryśnięciu ostatnimi kroplami wina pozostałymi na dnie czary w wybrany cel.   

Teatr

Szczególną formą rozrywki był teatr, który miał charakter sakralny. Powstał z obrzędu ku czci boga wina i wesołości Dionizosa.  Chodzili do niego zarówno bogaci jak i biedni. W Atenach obrzędy te przekształcili się w coroczną oficjalną ceremonie, czyli Dionizje miejskie. Pierwsze teatry budowano na planie koła usytuowane na zboczach wzgórza. Na wzgórzach umieszczano drewnianą o potem kamienną widownie, w kształcie schodów. Na środku znajdowała się z scena (orchestra) z okrągłym ołtarzem, gdzie występował chór. Na przeciwległym krańcu orchestry znajdowała się garderoba dla aktorów. Skene była to scena właściwa, miejsce występu aktorów. W VI w. p.n.e. Tespis stworzył pierwszą tragedię ( słowo to oznacza „śpiew kozła, „ ulubione zwierzę Dionizosa). Najwybitniejszymi pisarze tragedii to Sofokles, Ajscheklos i Eurypides. Tragedie zaczerpnięte z mitów, poruszały podstawowe problemy moralne. Małe Dionizje dały początek komedii. Komedia tłumaczy widzowi zasadnicze problemy świata, nie straszy a bawi. Z komediopisarzy największe uznaniem cieszył się Arystofanes. Aktorzy występowali w ozdobnych kostiumach i perukach, zakładali buty na koturnach i nosili maski odzwierciedlające ich nastrój i płeć. Na samym początku występował tylko jeden aktor z czasem doszli jeszcze dwóch aktorów.

Sport i igrzyska olimpijskie

Sport był jedną z form spędzania wolnego czasu przez mężczyzn. Dla Grecka sport był bardzo ważny. To w Grecji pojawiły się pierwsze zawody sportowe, czyli agony.  Do tego celu udawał się on do gimnazjonu i palestry. Palestry były to miejsca, w których uprawiano zapasy. Z czasem palestry przekształciły się w gimnazjony. W skład wchodziły sale do ćwiczeń, boiska do gry w piłkę, sale do ćwiczeń bokserskich, bieżnia i oczywiście łaźnie do zimnych i gorących kąpieli. Uczestniczy byli poddawani publicznego sprawdzenia fizycznych umiejętności w ramach rywalizacji. Ćwiczenia uprawiano nogo, przedtem jednak nacierano ciało oliwą, a po zakończeniu ćwiczeń oczyszczano ciało metalową skrobaczką - strgillą. Najstarszymi zawodami były igrzyska olimpijskie, które po raz pierwszy odbyły się w 776r. p.n.e., ku czci boga Zeusa w Olimpii. Igrzyska trwały 5 dni. Na czas zawodów w Helladzie zaprzestawano wojen, by wszyscy mogli w uczestniczyć w olimpiadzie. Ogłaszano „pokój boży” – ekecheiria, trwał dwa miesiące. U zawadach mogli brać tylko i wyłącznie mężczyźni, pełnoprawni obywatele Grecji. Niestety nie jest to w pełni zgodne z prawdą. Kobiety faktycznie nie miały wstępu na męskie zawady, ale organizowały własne igrzyska. Najbardziej znane rozgrywano podczas święta bogini Hery. Z udziału w igrzyskach wykluczano zabójców, świętokradców i tych, którzy naruszyli „pokój boży”. Przed zawodami odbywały się zgrupowania treningowe, stosowano diety sportowe.  Igrzyska trwały od jednego do pięciu dni, zwykle w lipcu i sierpniu. Konkurencji było wiele: bieg na dystansie jednego lub kilku stadionów, skok w dal, bieg w uzbrojeniu, pięściarstwo, rzut oszczepem i dyskiem, zapasy, boks i pięciobój. Najpopularniejszą dyscypliną były wyścigi zaprzęgów konnych. Przed zawodami uczestnicy musieli założyć przysięgę w świątyni przed posągiem Zeusa i składali w ofierze dzika. Nagroda dla zwycięscy w poszczególnych konkurencjach był wieniec laurowy. Honorowali tylko pierwsze miejsca. Zwycięstwo zapewniało sławę jemu i rodzinnemu miasta. W rodowych miastach wystawiano im posągi, poeci pisali na ich cześć wiersze. Gdy zwycięzca wracał do miasta, mieszkańcy robili wyrwę w murze miejskim, przez którą wkraczał olimpijczyk. Grecy wierzyli, że miasto mając takiego obrońcę nie musi się niczego obawiać.

Religia 

Grecy wierzyli w wielu bogów, czyli była to religia politeistyczna. Przypisywali cechy charakteru ludzi bogom, czyli antropomorfizm bogów. Każdy z bogów był przypisany do innej dziedziny życia lub opiekunem istot i rzeczy. Mitologia to zbiór mitów i podań o bogach, herosach i bohaterach. Uzasadniała powstanie bogów, świata, stworzenie człowieka i opowiadała o dziejach rodów. Greckie słowo „mythos” znaczyło pierwotnie „to, co jest powiadane, opowiadane”.  Grecy składali bogom ofiary, modlili się i budowali świątynie. Uczestniczyli w uroczystościach religijnych organizowanych przez polis. Nieodłącznym elementem święta były taniec zbiorowy i pieśni chóralne. Rodzina codziennie modliła się na ołtarzu stojących na dziedzińcu domu. Ofiary składano z mięsa, wina, płodów rolnych, owoce, oliwę oraz miodu. Ulegały one spalaniu na ołtarzu. Pospolite były ofiary z wina mieszane z wodą i mleka z miodem. Najważniejszym bogiem był gromowładny Zeus, za swą siedzibę przybrał górę Olimp. Z nim na górze mieszkało jeszcze jedenastu głównych bogów.  Grecy wierzyli w życie pozagrobowe. Do krainy boga śmierci Hadesu można było przepłynąć rzekę Styk. Charon przewoził łódką zmarłych, a zapłatą miał być pieniążek chowany w ustach zmarłego. Istnieje psyche (dusza) bytująca w świecie zmarłych. Bogowie różnili się od ludzi nieśmiertelnością i wieczną młodością.   Wierzyli, że bogowie mogą interweniować w sprawach ludzi i przypisuje się im nie tylko odpowiedzialność na bieg wydarzeń, ale za uczucia i myśli. Świątynie były budowane, jako mieszkania bóstwa. Wewnątrz ustawiano zazwyczaj posąg przedstawiający ludzką postać boga. Grecy czcili tych samych bogów, jednak w specjalny sposób wyróżniali opiekunów swojej polis. Wierzyli, że ludzie mogli poznać swą przyszłość i dzięki wyroczni. Najsłynniejsza wieszczką była Pytia w mieście Delfach.                     

Ubiór i ozdoby

Ubrania w starożytnej Grecji były bardzo proste. Mężczyźni i kobiety nosili kawałki tkaniny upięte w wokół ciała w formie tuniki lub płaszcza. Chiton był to podstawowym ubiorem kobiet. Himation nosili mężczyźni, był odpowiednikiem chitonu. Młodzi mężczyźni nosili tuniki do kolan, a starsi i bogaci do kostek. Ubodzy ludzi nosili prostą spódniczkę lub przepaskę na biodrach. Na szczególne okazje zakładali skórzane sandały, lecz, na co dzień chodzili boso. W słoneczne dni zakładali na głowę kapelusz z rondlem. Ludzie zamożni nosili biżuterię za złota, srebra i kości słoniowej wysadzane kamieniami szlachetnymi. Mniej zamożni musieli się zadowolić wyrobami z brązu, ołowiu, żelaza, kości i szkła.

Grecy budowali domy z suszonej cegły i drzewa. Większość ludzi mieszkała w chatach, pokrytych strzechą. Ubodzy grecy mieszkali w skromnych lepiankach, natomiast zamożni mogli pozwolić na wybudowanie luksusowych wilii. Zbudowane były na kwadratowym planie z wewnętrznym centralnie dziedzicem. Sale, na których odbywały się sympozjony wychodziła na północ, gdyż było tam najchłodniej ze wszystkich pomieszczeń. Centralny dziedziniec prowadził do różnych pomieszczeń na parterze. Tam mieściła się rodzinna jadalnia – oikos. Na piętrze mieściły się sypialnie dla kobiet i dla mężczyzn (gineceum) i pokoje dla służby. Mężczyźni i kobiety prowadzili inny tryb życia i dla tego zajmowali oddzielne pomieszczenia. Podłogo była wykładana kolorową mozaiką lub kamiennymi płytami. W miastach ulice były wąskie i kręte. Domy składały się zazwyczaj z 2-3 pomieszczeń, a podłogo była to gliniana polepa. Niekiedy domy mieszkalne były tak małe, że drzwi wejściowe otwierały się an zewnątrz. W małych miejscowościach budowane były na planie szachownicy. Jeśli właściciel wynajętego domu nie otrzymywał w porę czynszu miał prawo zdjąć dach albo drzwi. Gliniane domy nie stanowiły żadnej ochrony przed złodziejami, ponieważ były mało wytrzymałe i bez wielkiego problemu można było zrobić w murze dziurę. Dla greków głównym celem zakładania miast było zapewnienie mieszkańcom godnego życia. Grecy nie przepadali za ekstrawagancją i nadmiernym przepychem.  Grecy dzięki pieniądzom i umiejętnościami, stawiali wspaniałe budowle publiczne. Świątynie, charakteryzujące się form architektonicznych i malarskich zachwycają swoim kunsztem do dziś. Sercem polis był rynek, czyli agora. To tutaj koncentrowało się życie społeczne i gospodarcze miasta. Na agorze odbywały się spotkania towarzyskie, ludzie szukali pracy odbywała się wymiana handlowa, również zbierało się Zgromadzenia Ludowe. Bardzo cenili higienę i budowano łaźnie publiczne – tremy. Styl budowanie i styl życia powinny być zgodny z zasadami proporcji. Wszystkie elementy – drzwi, dachy, okna, dekoracje – mają tworzyć wyważoną całość.         

Rodzina

Kobieta w Grecji było pozbawiona praw, ich pozycja było upośledzona.  Grecja to państwo rządzone przez mężczyzn, natomiast kobiety są wykluczone z życia publicznego. Najważniejszą w rodzinie osobą był mąż.  Kobieta z rodu zamożnego nie mogła wychodzić sama na miasto, tylko z kilkoma niewolnikami. Przeważnie to mężczyźni robili zakupy. Jej zadaniem było pilnowanie służby kobiecej, wychowywanie dzieci póki są małe. Od kobiety oczekiwano, aby była schludna, przędła wełnę i troszczyła się o dom. Małżeństwo w szczególności w zamożnych rodzinach było skutkiem porozumień rodziców. Przyszli małżonkowie nie mogli się widywać, a nawet poznać.   Kobiety do ślubu znajdowały się pod władzą ojca, a potem swojego męża. W wieku 15 – 18 lat kobiety zastawały już żonami, a mężczyźni zakładali rodziny około trzydziestego roku życia. Gdy rodziła się dziewczynka ozdabiano drzwi wełnianymi wstążkami, a jak chłopiec oliwnymi gałązkami. Po narodzinach odbywała się uczta, na której ojciec przyjmował dziecko do rodziny. Zdarzało się też ich niemowlaki porzucano, głównie były to dziewczynki. Dzieci zwykle przeżywały i później były sprzedawane, jako niewolnicy. Kobiety nie były pozbawiane dostępu do kultury wręcz przeciwnie, uczestniczyli w uroczystościach śpiewając w chórze, grały na instrumentach, uczyły się tańczyć, trochę literatury.

Źródła:

·       Ryszard Kulesza – „Historia, Podręcznik dla gimnazjum, Dzieje najdawniejsze i dawne do schyłku XIV wieku, Starożytność” – wydawnictwo JUKA, wydanie I, Warszawa 1999-08-03.

·       Larousse Gallimard – „Encyklopedia, Odkrycia młodych”: numer 16 „Pierwsi Grecy” numer 17 „Miasta Greckie” i numer 18 „Grecja od Peryklesa do Aleksandra”, wydawnictwo BGW.

·       Małgorzata Pieńkowska – Koźmińska – „Historia. Gimnazjum – „Dawno temu, wczoraj, dziś – klasa 1, wydawnictwo STENTOR, Warszawa 2009.

·       Kazimierz Przybysz, Wojciech J. Jakubowski, Mariusz Włodarczyk – „Starożytność i średniowiecze” – podręcznik. Klasa I, wydawnictwo Oficyna Edukacyjna, Warszawa 2000.

·       Fiona Macdonald – „Budownictwo od szałasów do wieżowców” – ARKADY – Warszawa 1998.

·       Benedetto Bravo, Ewa Wipszycka – „Historia starożytnych Greków, tom I do końca wojen perskich” – Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1988. 

·       Piotr Pieśniarczyk – „Historia w pigułce”, Dziennik Wschodni, wydawnictwo benkowski – Białystok 2006.

·       „Encyklopedia Historia” – wydawnictwo Zielona Sowa – Kraków 2008.

·       Lech Bielski, Mariusz Dąbrowski – „Słownik Historia” – wydawnictwo Park Sp. Z o.o., Bielsko – Biała 2009 – wydanie II.

·       Margaret Oliphant – „Antyczny świat – wielkie cywilizacje przeszłości”, wydawnictwo MUZA S.A., wydanie I, Warszawa 1993.