ARCHITEKTURA ULICY PIOTRKOWSKIEJ

ARCHITEKTURA ULICY PIOTRKOWSKIEJ

CEL:

Przybliżenie architektury najsławniejszej polskiej ulicy. Poznanie jej historii i budownictwa, zabytków z XX wieku.

STRESZCZENIE:

Ulica Piotrkowska liczy sobie ponad cztery tysiące metrów w linii prostej. Zorientowana jest w kierunkach północ - południe z niewielkim odchyleniem na wschód. Rozpoczynająca się tu dalsza zabudowa jest zbliżona do planów miast amerykańskich, bowiem w centrum utworzona została szachownica ulic przecinająca się pod kątem prostym.

Według Anny Rynkowskiej ulica Piotrkowska powstała w 1821 roku. W roku 1823 umieszczono pierwszy słup z napisem „ulica Piotrkowska”. Tym samym wiejski w wielu fragmentach gościniec rozpoczął karierę głównej ulicy wkrótce kilkusettysięcznego miasta. . Zanim Piotrkowska stała się główną ulicą miasta, biegł tędy ważny szlak komunikacyjny z Piotrkowa do Łęczycy, tak zwany trakt piotrkowski.

Ulica Piotrkowska szybko stała się też miejscem skupiającym życie kulturalne i towarzyskie łodzian. Rosnące ceny, nowe kamienice z luksusowymi mieszkania­mi oraz pełne przepychu rezydencje fabrykantów zaczęły tworzyć jej elitarny charakter.
 Zniknęły wprawdzie ponad stuletnie, ostatnie z zachowanych do lat siedemdziesiątych XX wieku, klasycystyczne parterowe domy tkaczy. W ich miej­scu powstały różnej, często niestety kiepskiej jakości architektonicznej budynki. Ulica Piotrkowska stanowi jednak ciągle największe, zwarte skupisko XIX i XX-wiecznych  budowli w Polsce. Gdyby najkrócej określić historyczną architekturę Piotrkowskiej, można by powiedzieć: historyzm i eklektyzm w znakomitych wydaniach. Mamy na Piotrkowskiej architektury: neoromańską - kościół św. Mateusza; neogotycką - kościół katedralny św. Stanisława Kostki; neoklasycystyczną - dawny hotel przy ul. Piotrkowskiej 13; neorenesansową-pałac Kindermanna przy ul. Piotrkowskiej 151 z prawdziwie „włoskim” podwórkiem; neobarokową - pałac Heinzla przy ul. Piotrkowskiej 104, kamienica przy ul. Piotrkowskiej 29, pałac Konstadta przy ul. Piotrkowskiej 53; pseudoempirową - kamienica Bahariera przy ul. Piotrkowskiej 107, a także „dwór” - Geyera przy ul. Piotrkowskiej 286 i parkową rezydencję - paląc Schweikerta przy ul. Piotrkowskiej 262.
W większości jeszcze bardziej złożone historyczne inspiracje dają znakomite przykłady architektury eklektycznej. Eklektyczne są między innymi: okazale czynszowe kamienice narożne przy ul. Piotrkowskiej 11 i 12, kamienica Petersilgego przy ul. Piotrkowskiej 86, zwarta grupa kamienic przy ul. Piotrkowskiej 141-149. Mamy na Piotrkowskiej kamienice z motywami secesji. Są wśród nich prawdziwe secesyjne perełki: kamienica Kohna przy ul. Piotrkowskiej 43 i Esplanada przy ul. Piotrkowskiej 100a. Podaję tylko wybrane przykłady.
Cechą charakterystyczną Piotrkowskiej są wyjątkowo rozlegle, przylegające do niej śródmiejskie kwartały. Powodują, że poprzez prześwity bardzo wielu bram frontowych kamienic (zwłaszcza w północnej połowie ulicy) widoczne są charakterystyczne wąskie i długie łódzkie podwórka.

BIOGRAFIA ROZUMOWA

MONOGRAFIA

1. R. Bryzek, Polska najpiękniejsze zakątki, Bielsko Biała 2007. (zdjęcia architektury XIX i XX wieku, np. opis Reinholda Richtera.). Zbiór własny.

2.     Encyklopedia sztuki, Kraków 2002r. (Opis domu  handlowego przy ul. Piotrkowskiej). Biblioteka szkolna, przy Zespole Szkół w Uniejowie.

3.     G. Kobojek, Łódź – Kalendarium XX wieku, Łódź 2004. ( najważniejsze wydarzenia rozgrywające na ulicy Piotrkowskiej). Biblioteka Uniwersytetu Łódzkiego.

4.      S. Krajewski, J. Krusiński, Ulica Piotrkowska, spacer I – II, Łódź 2006  ( Zawarte są przemiany, jakie na przestrzeni dwu wieków zostały zapisane w dziejach miasta. Fotografie budynków począwszy od pierwszego numeru do końca ulicy. Budynki, które obecnie stoją przy ulicy Piotrkowskiej oraz krótki opis historyczny danej kwatery. ). Biblioteka Uniwersytetu Łódzkiego.

5.     S. Łukawski, Łódzka secesja, Łódź 1997. ( opis kamienic z ulicy Piotrkowskiej 29, 43). Biblioteka Uniwersytetu Łódzkiego.

6.     W. Małek, Detal architektoniczny ulicy Piotrkowskiej, Łódź 1990. ( szczegółowy opis elementów architektonicznych, ciekawe rysunki). Zbiór własny.

7.     W. Małek, Łódź barwy miasta, Łódź 2007. (pałace i wille wzniesionych przez fabrykantów w XIX i XX wieku).Polska rozwój regionów – województwo łódzkie, Warszawa 2008  (ciekawe fotografie ulicy Piotrkowskiej) – Miejsko – Gminna biblioteka w Uniejowie.

8.     J. Orzechowska, Podwórka Piotrkowskiej. Przewodnik, Łódź 2011. (szczegółowy opis podwórek na ulicy Piotrkowskiej). Zbiór własny.

9. Polska - Skarby i dziedzictwo, pod red. Wiesława Maika, Poznań 1998 -2000. (Opis Łodzi, zarys kształtowania się miasta, podział na okresy). Miejsko – Gminna biblioteka w Uniejowie.
10. S. Pytlas, Łódzka burżuazja przemysłowa w latach 1864 – 191, Łódź 1994. Biblioteka Uniwersytetu Łódzkiego.
11. A. Rynkowska, Ulica Piotrkowska, Łódź 1970. (szczegółowy opis ulicy) . Biblioteka Uniwersytetu Łódzkiego.
12. L. Skrzydło, Rody fabrykanckie, Łódź 2010. (opis niektórych kamieniec, fabryk). Miejsko – Gminna biblioteka w Uniejowie.

13.  K. Stefański,  Jak powstawała przemysłowa, Łódź 2001. ( Początki  budowy ulicy Piotrowskiej). Biblioteka Uniwersytetu Łódzkiego.

14.  J. Tubielewicz, Od rzemiosła do przemysłu” – województwo łódzkie, Bydgoszcz 2010. (fotografie, ogólny zarys ulicy Piotrkowskiej z XX w.) . Zbiór własny.

15.  A. Wach, Pejzaż kulturowy województwa łódzkiego w fotografiach , Łódź 2004.(Krótka charakterystyka miasta Łodzi rozwijającego się w XX w.). Miejsko – Gminna biblioteka w Uniejowie.

16.  Wielka Encyklopedia Krajoznawcza Polski , Poznań 2007. ( Krótki opis ulicy, fotografie). Biblioteka szkolna, przy Zespole Szkół w Uniejowie.

17.   M. Wiśniewski, Polska – dziedzictwo wieków, Warszawa 2000 ( kamienice ulicy Piotrkowskiej). Biblioteka szkolna, przy Zespole Szkół w Uniejowie.

18.  K. Zielińska, H. Zubrzycka-Kolińska, Hotel Grand - hotel filmowy, Łódź 2009. (Opis hotelu Grand). Miejsko – Gminna biblioteka w Uniejowie.

ARTYKUŁY

1.     W. Adamiak, Ulica Piotrkowska ,„Zabytki/Heritage”, 2006, s. 36-40.

2.     Architektura i łódzkie budownictwo w okresie międzywojennym, „Ilustrowana Encyklopedia Historii Łodzi”, 2010 , nr 9, s. 259 – 260.

3.     Kamienica, pałace i… chałupy,” Ilustrowana Encyklopedia Historii Łodzi”, 2010, nr 7s. 213 – 216.

4.     J. Kowalczyk, Polska biografia sztuki 1801 – 1944. T. IV Architektura cz.2 Topografia A-Ż, , „Biuletyn Historii Sztuki”, 2001 s. 409 – 411

RUINY KOŚCIOŁA I SZPITALA PW. DUCHA ŚWIĘTEGO

RUINY KOŚCIOŁA I SZPITALA PW. DUCHA ŚWIĘTEGO

 Przy cmentarzu grzebalnym w Szydłowie znajdują się ruiny dawnego kościoła p.w. Ducha Świętego oraz szpitala, który tu funkcjonował do roku 1944.

 W 2 połowie XIV w powstał gotycki kościół p.w. Ducha Świętego. W roku 1368 król Kazimierz Wielki, z poparciem papieża Urbana V, ufundował klasztor oo. Franciszkanów, dostawiony do kościoła Ducha Świętego. W XVI wieku klasztor zaadoptowano na tzw.  szpital, czyli przytułek dla ubogich. W 1630 roku kościół i szpital spalono. Niedługo potem odbudowano, na wskazuje informacja, że w roku 1664 w szpitalu przebywało 12 osób. Był to także budynek murowany, parterowy. Posiada dwa krótkie, prostokątne skrzydła - północne i południowe, połączone korytarzami z kościołem.

 Około połowy XVIII w kościół i szpital zostały ponownie spalone i znów odbudowane od nowa, tak że szpital należy datować na 2 połowę XVIII wieku. Jednak zachowane w budynku szpitala fragmenty renesansowe wskazują ,że była to tylko odbudowa z częściową zmianą całości.

 Kościół Ducha Świętego uległ zniszczeniu w 2 połowie XIX wieku, natomiast budynek szpitala był użytkowany jako przytułek do roku 1944, kiedy to został zniszczony w wyniku działań wojennych.

 Obecnie po kościele Ducha Świętego i szpitalu pozostały ruiny. 

W czasach świetności kościół św. Ducha wykazywał cechy stylowe późnego gotyku przemieszanego z renesansem. Jego wydłużony, prostokątny korpus (prezbiterium nie było wydzielone) zamknięty był trójbocznie. Od strony północno-wschodniej Towarzyszyła mu maleńka zakrystia. Od frontu (południowy-zachód) poprzedzał go przedsionek, z którego prowadziły wejścia zarówno do kościoła jak i do symetrycznie rozmieszonych dwóch skrzydeł szpitalnych, osobnych dla kobiet i dla mężczyzn. Określenia „skrzydło” użyłem nieco na wyrost. Miały one wymiary po ok. 13.5 na 7.5 metra i składały się każda z dwóch izb. Jako materiał budowlany użyto łamanego kamienia, zaś ościeża otworów wykonano z ciosu. W kościele i kruchcie wykonane były sklepienia (zachowały się tylko bardzo skromne fragmenty), a w pomieszczeniach mieszkalnych zapewne drewniane stropy. Z detali – najlepiej chyba zachowało się okrągłe okno we frontowej elewacji kościoła[1].

---

[1] C. Jędrzejewski, op.cit, s. 418.

KOŚCIÓŁ WSZYSTKICH ŚWIĘTYCH W SZYDŁOWIE

KOŚCIÓŁ WSZYSTKICH ŚWIĘTYCH W SZYDŁOWIE

Niestety nie jest znana dokładna data powstanie kościoła, ponieważ całe archiwum miejsce spłonęło w XIX w., a parafialne podczas II wojny światowej.  Najprawdopodobniej pochodzi on z przełomu XIV i XV w., a przebudowywany w XVI i XVII w. Kościół p.w. Wszystkich Świętych jest najstarszym i najcenniejszym zabytkiem Szydłowa[1].
Gotycki kościółek, położony na wzgórku poza obrębem murów miejskich. Mimo częściowej przebudowy zachował charakter gotycki. Zbudowany na  miejscu wcześniejszego drewnianego kościoła bądź kaplicy, która stanowiła ośrodek kultu w przedkolacyjnym Szydłowie.
Jest to kościół o prostej budowie, zwartej formie architektonicznej typowej dla wiejskich kościołów parafialnych lub kościołów – kaplic związanych z siedzibami możnych tego okresu. Jest niewielkich rozmiarów, kamienny, jednonawowy orientowany z wyodrębnioną częścią prostokątnego prezbiterium, z którym sąsiaduje zakrystia.; a od zachodu nawa graniczy z kruchą. Na rogach widoczne są ukośne szkarpy.  Zarówno nawa jak i nieco niższe od prezbiterium, kryte są dość stromym dachem dwuspadowym i gontem; natomiast zakrystię i kruchtę pokrywa dach pulpitowy, Otwory drzwiowe (główne – od zachodu; boczne od południa oraz wewnętrzne – pomiędzy prezbiterium a zakrystią).
We wnętrzu prezbiterium i nawę rozdziela ścian tęczowa z półkolistym łukiem. Ściany zarówno prezbiterium, jak i nowy pokrywają gotyckie tynki i polichromie figuralne. Dotąd historycy sztuki dzielą istniejące malowidła na dwie, niekiedy nawet trzy fazy chronologiczne i datują je kolejno na lata ok. 1370r., połowę XV wieku i drugą poł. XV w[2].
Po zniszczeniu przez upływ czasu i pożar albo w wyniku nastania nowej estetyki kolejnych epok zatynkowano gotyckie malowidła, pokrywając ściany nową dekoracją. Wtórnie tynki wyrównały charakterystyczne dla wieków średnich chropowate i falujące wyprawy ścian. Taki stan trwał do 1944r., kiedy to podczas pożaru, który strawił całą więźbę dachową, pod wpływem temperatury odwarstwiły się późniejsze tynki, ukazują gotyckie polichromie. Niestety, w sposób niefachowy usunięto wtedy większość wtórnych wypraw i nie zabezpieczono średniowiecznych dekoracji malarskich[3].

Dekoracje malarskie ścian umieszczone są w poziomo biegnących sterach. Z ok. 1370r. pochodzą malowidła w dolnej części ścian – poniżej posadzki. W glifach okiennych umieszono gotyckie ornamenty. W prezbiterium ukazano fryzy z dwoma cyklami.

Na dole południowej ściany prezbiterium umieszczony został fryz „Siedmiu Radości Najświętszej Maryi Panny”. Kwatery ze scenami ukazującymi się kolejno: Zwiastowanie Najświętszej Maryi Pannie, Boże Narodzenie, Pokłon Trzech Króli, Ofiarowanie Pana Jezusa w Świątyni, Zmartwychwstanie Pana Jezusa, Wniebowstąpienie Pana Jezusa, Zaśnięcie Najświętszej Maryi Panny[4]. 

Natomiast na ścianie północnej przedstawiono cykl Siedmiu Grzechów Głównych. Pary postaci siedzące na zwierzętach – symbolizujące poszczególne występki, zmierzają w stronę paszczy Lewiatana. Niestety stan zachowania malowideł przed konserwacją, nawet po zakończeniu prac, uniemożliwia identyfikacje poszczególnych grzechów. Czytelne są jedynie pycha oraz nieczystość.

W górnej części ścian prezbiterium, datowany na poł. XV wieku, umieszczono Cykl Pasyjny – czyli sceny związane z Męką, Śmiercią i Zmartwychwstaniem Chrystusa. Są to tzw. „malowidła czerwonotłowe”, wykonane najprawdopodobniej przez warsztat malarzy czeskich. W dwóch poziomach pasach, podzielonych jeszcze kwatery widnieją kolejno: Wjazd Pana Jezusa do Jerozolimy, Ostatnia Wieczerza, Modlitwa Pana Jezusa w Ogrójcu, Pojmanie Pana Jezusa, Pan Jezusa przed Annaszem, Pan Jezus przed Kajfaszem, Pan Jezusa przed Piłatem, Biczowanie Pana Jezusa, Cieniem ukoronowanie Pana Jezusa, Naigrywanie[5].

Na ścianie wschodniej widnieje: Opłakiwanie Jezusa, Złożenie Pana Jezusa do grodu, Zmartwychwstanie Pana Jezusa, Wniebowstąpienie Pana Jezusa.

W nawie świątyni polichromie pokrywają ściany północną, tęczową i część zachodniej oraz łuk tęczowy. Na ścianie północnej odczytano dotąd jedynie fragment XV – wiecznego przedstawienia Sądu Ostatecznego, również należące do typu „malowideł czerwono barwnych”. W centralnej części tej monumentalnej malarskiej sceny widnieje Chrystus w mandorli w otoczeniu Maryi, apostołów o świętych. Aniołowie grając na trąbach ogłaszają nadejście Sądu Ostatecznego.

Łuk tęczowy zdobią cztery medaliony z wizerunkami najprawdopodobniej proroków oraz dekoracyjna rozeta.
Na wszystkich ścianach świątyni zachowało się 12 zacheuszków (krzyż w kole) – miejsca konsekracji kościoła.

Posiada prostokątną nawę, prezbiterium krótsze i węższe, przy którym dobudowano później zakrystię. Również późniejszy jest przedsionek przy nawie od zachodniej strony. Na ścianach prezbiterium wyryte w tynku daty i nazwiska - być może robotników zatrudnionych przy odbudowie zniszczonego w tym czasie pożarem kościoła: np.: Frater Matias 1565. Dach gontowy, okna ostrołukowe w ciosanych gotyckich oprawach.

W kościele znajdują się trzy portale: od południa do nawy - ciosowy, ostrołukowy, profilowany; od zachodu - kamienny, ostrołukowy, z profilowaną arkadą; z prezbiterium do zakrystii - ciosowy, ostrołukowy, z późniejszym stiukowym gzymsem.

Wewnątrz znajdują się pozostałości gotyckiej polichromii, dzieło czeskich mistrzów z ok. 1370 roku[6]. Schowane pod tynkami przez długie wieki, ujrzały światło dzienne po pożarze pod koniec II wojny. Freski  w prezbiterium i na ścianach świątyni przedstawiają sceny o ostatnich dni ziemskiego życia Jezusa (od wjazdy Jezusa do Jerozolimy w Niedzielę Palmową do Wniebowstąpienia), oraz dwa  piękne cykle : Siedem Radości Maryi  i Siedem Grzechów Głównych, gdzie każdy grzech wyobrażony jest przez inne zwierzę, na którym grzesznicy wjeżdżają do piekła.

Kościół był odnawiany w połowie XVI w. Zniszczony pożarami w roku 1630 i 1742. W 1836 roku został odnowiony i otynkowany wewnątrz.

 Kościół został spalony w 1944 r. w czasie II wojny światowej w wyniku działań Armii Czerwonej. Po wojnie został odbudowany.  Odkryto wtedy, pod warstwami tynku, niezwykle piękną polichromię gotycką , wg najnowszych badań, z roku 1370.

 Obecnie prowadzone są  prace konserwatorskie przy odnawianiu gotyckiej polichromii wnętrza[7].

---

[1] Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, red. B. Chlebowski, Warszawa 1892, t. XII, s.96.

[2] J. Domasłowski, A. Karłowska-Kamzowa, M. Kornecki, Gotyckie malarstwo ścienne w Polsce, Poznań 1984, s. 209.

[3] W. Krassowski, Dzieje budownictwa i architektury na ziemiach polskich, Warszawa 1990, t. 2, 56.

[4] K. Polit, Malowidła ścienne w kościele Wszystkich Świętych w Szydłowie, Kraków 1959, s. 1.

[5] Katalog zabytków sztuki w Polsce, red. B. Wolff i Z. Łoziński, Warszawa 1959, t. III, s.76 -77.

[6] J. Domasłowski, A. Karłowska-Kamzowa, M. Kornecki, op.cit.,s. 209.

[7] C. Jędrzejewski, op.cit, s.413 – 414.