ARCHITEKTURA WCZESNOŚREDNIOWIECZNA ok. II – VII w.

ARCHITEKTURA WCZESNOŚREDNIOWIECZNA ok. II – VII w.

Chrystogram – monogram będący symbolem Jezusa Chrystusa w formie akronimu. Z greki jest to skrót imienia IHΣΟΥΣ (Jezus). W kulturze zachodniej występują wymienne złożenia: "IHS" oraz "IHC" będące odpowiednimi (pierwsza, druga i ostatnia) literami (jota-eta-sigma) greckiego imienia Jezusa: ΙΗΣΟΥΣ (Ἰησοῦς). Napis ten wraz z krzyżem podobno miał ujrzeć cesarz Konstantyn Wielki w czasie wizji przed bitwą z Maksencjuszem w 312 r. przy moście mulwijskim. Skrót w formie "IHS" po raz pierwszy pojawił się na monetach Justyniana II na przełomie VII–VIII wieku.

Czynniki rozwinięcia się kultury chrześcijańskiej:

·         313r. – edykt mediolański, ogłoszony przez Konstantyna Wielkiego. Zaprowadził wolność wyznania w Cesarstwie Rzymskim. Od tej pory chrześcijanie bez przeszkód mogli wyznawać swoją religię. Na mocy edyktu nastąpił zwrot budynków i gruntów kościelnych gminom chrześcijańskim.

·         Św. Helena – cesarzowa, matka Konstantyna Wielkiego, pod jego wpływem przyjęła chrzest. Przypisuje się jej odnalezienie relikwii Krzyża Pańskiego. Podzieliła krzyż Chrystusa na trzy części, aby ofiarować je głównym ówczesnym ośrodkom chrześcijaństwa: Jerozolimie, Rzymowi i Konstantynopolowi.

·         Konstantyn Wielki ufundował 9 bazylik.

RODZAJE BUDOWLI:

·      Bazylika

o   3 lub 5 nawowe, wydzielanych kolumnadą i przekrytych drewnianym stropem lub więźbą dachową, odkrytą od wewnątrz. Nawy boczną były niższe od nawy głównej, aby zapewnić dobre oświetlenie oraz swobody przepływ powietrza.

o   Nawa główna zakończona była apsydą, przeznaczoną dla duchowieństwa.

o   Budynek początkowo poprzedza dziedziniec – atrium z sadzawką ( wyobrażenie cząstki raju), otoczoną krużgankami, prawdopodobnie początkowo służąca do chrzczenia wiernych. W późniejszych budowlach atrium znikła, a przedsionek zamknięto drzwiami.

·       BUDOWLE NA PLANIE CENTRALNYM

o   Na rzucie koła lub wieloboku foremnego, szczególnie oktogon (ośmiobok).

o   Spotykaną początkowo w mauzoleach, od połowy IV w. także w baptysteriach.

o   Wzięte ze hierarchii kształtów geometrycznych (starożytność) – koło to świat, to co jest doskonałe.

o   Często z 3 apsydami.

Dodatkowo, wokół budowli na planie centralnym i absyd w bazylikach pojawiają się ambity, czyli obejścia pozwala kace na wędrówkę wiernych wokół miejsc pochówków świętych, przejście katechumenów podczas ceremonii chrztu itp.

BAZYLIKA ŚW. JANA NA LATERANIE (San Giovanii in Laterano) pierwotnie pod wezwaniem ZBAWICIELA – Rzym, ok. 313 – 325, 5 – nawowa, nieorientowana. 

BAZYLIKA ŚW. PIOTRA NA WATYKANIE – do dziś nie zachowana, została zburzona w XVI w., wzniesiona w 366 na miejscu nekropolii, na której znajdował się pochówek św. Piotra. Nad grobem wzniesiono me morią, usytuowaną w transepcie kościoła. 5 – nawowa z atrium. Była ona pierwotną siedzibą papieża. 

BAZYLIKA GROBU ŚWIĘTEGO – JEROZOLIMA – w miejscu męki, ukrzyżowania, złożenia do grobu o zmartwychwstania Jezusa. Była ona trzykrotnie większa od współczesnej budowli. Została zniszczona przez Persów w 614r.Składała się z bazyliki 5 – nawowej z atrium.

BAZYLIKA NARODZENIA PAŃSKIEGO w BETLEJEM – zbudowana została pod koniec lat 20 IV wieku. Od strony wschodniej, zamiast absydy nad grota Narodzenia wzniesiono ośmioboczny budynek, znany dziś tylko z wykopalisk. Sama bazylika została przebudowa za Justyniana, ale konstantyńska struktura murów zachowana jest do dziś. Miała bardzo małe wejście, aby nie wjedzono do bazyliki konno.

W Watykanie zaczynają się pojawią memorie – wznoszone na miejscu męczeństwa np. św. Piotra.  
Miejsce pielgrzymek: Jerozolima, Rzym, Compostela (Hiszpania)

o  ŚW. JAKUB WIĘKSZY (STARSZY), PIELGRZYM -  pielgrzymki do grobu apostoła były w średniowieczu wielką manifestacją uczuć religijnych. Dzięki nim Hiszpanię zaczęto nazywać „Krajem św. Jakuba” . Atrybuty: bukłak, kij pielgrzyma, księga, miecz, muszla, torba, turban turecki, zwój.  Droga św. Jakuba – muszla św. Jakuba – szlak pielgrzymkowy do katedry w Santiago de Compostela. Sięgają IX wieku. W XII akt papieski uznał Compostelę za trzecią po Jerozolimie i Rzymie miejscem świętym. Wówczas Santiago stało się na równi z Rzymem i Jerozolimą jednym z trzech najważniejszych miejsc pielgrzymkowych zachodniej Europy. Pojawia się nowa terminologia: pątnika udającego się do Santiago zaczyna się nazywać peregrino, tak jak swą nazwę miał pielgrzym udający się do Rzymu (romero) czy Jerozolimy (palmero).  W wiekach średnich pielgrzymowano dla umocnienia wiary, odbycia pokuty, spełnienia ślubowania, z prośbą o uzdrowienie lub w celach dziękczynnych. Także wzorce zachowań rycerskich obowiązujące w średniowiecznej Europie nakazywały czczenie miejsc świętych. Ale również miasta i parafie wysyłały pielgrzymów w intencji ważnej dla danej społeczności.

o   KATEDRA w SANTIAGO DE COMPOSTELA – dwupoziomowy kościół jest trójnawową bazyliką z szerokim transeptem, oraz prezbiterium z półkolistą apsydą. Prezbiterium obiega ambit z wieńcem kaplic. Przy wejściu do katedry znajduje się ołtarz ze złotą muszlą, symbolem pielgrzymów i ich patrona św. Jakuba. Obecny kształt fasady jest wynikiem kilku rozbudowań dawnej fasady romańskiej.

EXTRA MUROS – poza murami za miastem, memoria św. Pawła.
Zaczyna się kult Matki Boskiej III w. – W początkach chrześcijaństwa Maryja, matka Jezusa, nie była czczona przez wiernych. Nie znajdujemy również szerszych odniesień w Ewangeliach.  

BAZYLIKA MATKI BOŻEJ WIĘKSZEJ LUB BAZYLIKA MATKI BOŻEJ ŚNIEŻNEJ – bazylika tytularna położona na wzgórzu Eskwilin w Rzymie, rok 386-440. Budowę bazyliki rozpoczęto po soborze w Efezie w 431 roku. Miała stać się jedną z najwspanialszych, obok pozostałych trzech wielkich bazylik, najważniejszych w Rzymie, podkreślającą znaczenie Matki Bożej w Kościele. Silvio Negro znawca Rzymu stwierdził, że bazylika Santa Maria Maggiore wyróżnia się spośród pozostałych. Z zewnątrz przypomina budowlę z XVI wieku, ale wnętrze zachowało wiernie cechy stylu klasycznego, który przetrwał prawie niezmieniony do czasów współczesnych.

BAZYLIKA WIĘKSZA – często nazywana, jako bazylika patriarchalna. Pałac papieski, nazwa sugeruje, że są one częścią pałacu papieskiego – tytuł zarezerwowany dla kościołów własnych patriarchów.

o    Opierając się na tradycji Pentarchii za bazyliki patriarchalne uznawane były odpowiednio:

o    Arcybazylika św. Jana na Lateranie - zgodnie z tradycją kościoła katolickiego uważana za Matkę i Głowę Wszystkich Kościołów Miasta i Świata, katedra papieża - Patriarchy Zachodu.

o    Bazylika św. Piotra na Watykanie - dawniej przyporządkowana patriarsze Konstantynopola

o    Bazylika św. Pawła za Murami - przeznaczona dla Patriarchy Aleksandrii

o    Bazylika Matki Bożej Większej - dla patriarchy Antiochii i Całego Wschodu

o    Bazylika św. Wawrzyńca za Murami - dla patriarchy Jerozolimy

V – VI W. – RZYM – niszczony przez najazdy, upadek cesarstwa w 476 roku władzę i administrację przeniesiono do Mediolanu i Rawenny.

MAUZOLEUM GALLI PLACYDII W RAWENNIE– ufundowane, jako kaplica przy dziś nieistniejącym kościele św. Krzyża. Jest budową grobową Galii Placydii, córki Teodozjusza I Wielkiego, I poł. V w. Na planie krzyża greckiego z kopułą.  Wnętrze zdobił mozaika figuralne, zoomorficzne, roślinne i ornamentalne.

PORFIROGENETA (dosłownie zrodzony w purpurze) – tytuł nadawany niektórym synom lub córkom panującego bizantyńskiego. Istniały ściśle określone warunki, który musiały zaistnieć, zanim można było się nim posługiwać. Kluczowe było urodzenie dziecka w Porfirowej Komnacie Wielkiego Pałacu w Konstantynopolu.

PORFIROWA KOMNATA - Był to wolno stojący pawilon, element kompleksu budynków składających się na Wielki Pałac w Konstantynopolu. Pawilon znajdował się na jednym z wielu pałacowych tarasów. Komnata była od podłogi po sufit w kształcie kwadratu ze zwieńczeniem w kształcie piramidy. Ściany, podłoga i sufit pawilonu były na całej swej powierzchni wyłożone cesarskim porfirem.
Cesarze wschodniorzymscy (bizantyńscy), niezależnie od tego, czy byli Porfirogenetami, byli uważani za osoby na wpół boskie, będące przedstawicielem Boga na ziemi. Waga tytułu Porfirogenety polegała na tym, że napełniała ona osobę go nosząca mistycznością, predestynującą go do roli cesarza. Wiele umów dyplomatycznych mogło być zawartych wyłącznie dzięki temu, że Porfirogenetka została wysłana do obcego kraju, aby pojąć za męża miejscowego władcę. Zasada ta działała również odwrotnie, uzależniając zawarcie traktatu od ożenku Porfirogenety z przedstawicielką obcej dynastii.

PORFIR – potoczna nazwa stosowana do określania magmowych skał wulkanicznych lub żyłowych, posiadających strukturę porfirową.

MAUZOLEUM KRÓLA TEODORYKA WIELKIEGO W RAWENNIE zostało zbudowane ok. 520 – 526 z dużych ciosów kamiennych. W dolnej części, wewnątrz budowli w kształcie dziesięcioboku, umieszczono pomieszczenia rozwiązane na planie krzyża greckiego. W części wschodniej umieszczono sarkofag władcy, na który zaadaptowano antyczną wannę wykonaną z czerwonego porfiru. Nad parterem zbudowano wyższą kondygnację na planie koła, w której umieszczono kaplicę. Całość nakryto kopułą wykonaną z jednego bloku wapienia, została wyprofilowana w kamieniołomie i w całości nałożona na budowlę. W górnej jej części, wzdłuż brzegu, wykonano profile, które mogły służyć jako zaczepy podczas montażu. Możliwe, że taka forma przekrycia nawiązuje do tradycji germańskich, w których dolmeny nakrywano ogromnymi, umieszczonymi w pozycji poziomej głazami. Istnieją także hipotezy sugerujące upadek sztuki budowania i brak umiejętności wykonania kopuły. Inną germańską cechą tej budowli jest zastosowany ornament cęgowy jako fryz poniżej kopuły. Dolną część budowli zdobią nisze zamknięte arkadami a część górną płytkie, podwójne nisze.