Heraldyka – pojęcia

Herb (niem. Erbe – dziedzictwo) – dziedzina oznaka osoby, rodziny rodu, używana, jako znak pieczętny i umieszczana na chorągwiach, tarczach i budowlach, ustalanych według określonych reguł heraldycznych.

Wykształciły się z wojskowych znaków bojowo – rozpoznawczych umieszczanych na chorągwiach, skąd przeszły na inne elementy uzbrojenie, głownie hełmy i tarczę. Znaki te stopniowo zmieniały się w herby rodzinne panów feudalnych, dziedziczone przez kolejnych przedstawicieli rodu.

Heraldyka i rola herbu ściśle wiązały się z pojęciami szlachetności, dobry manier i rycerskości, co znalazło najpełniejszy wyraz w XIII i XIV – wiecznej Europie, m.in. w ustanowieniu przez króla Anglii, Edwarda III, Orderu Podwiązki.

W Europie Zachodniej herby nadawał król, a kontrole nad nimi sprawował urzędnik królewski znanym „królem herbowym”.

Herby umieszczano nie tylko na tarcza, lecz występowały także na pieczęciach, nagrobkach, w rzeźbie architektonicznej, tkaninach, dokumentach, a także na rzeczach codziennego użytku.

Najstarsze herby pochodzą z XII w.. W Polsce pojawiły się pod koniec XIII w..

Z czego składa się herb?

-Tarcza – pole herbu, jego tło. Wygląd tarczy herbowych zmieniał się w ciągu wieku. W heraldyce zagranicznej istniało jeszcze wiele innych odmian. Po kształcie tarczy możemy się zorientować, kiedy dany herb został namalowany czy wyrzeźbiony.

            -migdałowa – zwana migdałowatą
            -gotycka – najbardziej stosowana do starych, średniowiecznych herbów
            -turniejowa – z wcięciem, na którym opierano kopie
            -barokowa – odpowiednia dla herbów nowszych
            -rokowa – używana w XVIIIw.

-hełm – umieszczany nad tarczą symbolizował przynależność do stanu rycerskiego.

            -hełm wielki, tzw. Kubłowy, używany w czasach, gdy powstawały hełmy.
            -hełm przyłbica
            -hełm turniejowy -  ze względu na wygląd zwany żabim pyskiem
            -hełm turniejowy z zasłoną prętową

-Korona – zdobiła hełm.

            -korona szlachecka – 5-pałkowa
            -baronowska – 7-pałkowa
            -hrabiowska - 9-pałkowa
            -mitra książęca

-klejnot – ozdoba hełmu w kształcie godła z tarczy, pawich lub strusich piór albo jeszcze jakieś innej figury.

-godło – umieszczane na tarczy. Początkowo królowie i książęta używali orłów, lwów i smoków, zaś rycerstwo zazwyczaj rozmaitych kombinacji kresek – łatwo czytelnych i równie łatwych do namalowania na tarczy czy wyrycia na pieczęci. Z biegiem lat wizerunki nowych godeł stawały się coraz bardziej skomplikowane.

-labry – to chustka, którą chroniono hełm przed deszczem lub słonecznym żarem, zwłaszcza w czasach wypraw krzyżowych w Ziemi Świętej. Zwykła chustka przeminęła się w heraldyce w ozdobną materię o barwach wziętych z tarczy herbowej.

-barwy – było ich 6: złotą i srebrną, czyli żółtą i białą, zwano metalami. Poza tym używano barw tynkturami: czerwonej, błękitnej, czarnej i zielonej.

Gmerki – oprócz szlachty herbami posługiwali się też przedstawiciele niektórych miast; mieszczanie używali ich, jako znaków identyfikacyjnych.

Heraldyczna kurtuazja – termin oznaczający pochylenie ku sobie dwu tarcz, niekiedy ze zwróceniem siebie głów zwierząt heraldycznych wyobrażanych na tarczach, także postaci trzymające tarcze.

Heraldyczny układ – określenie stosowane niewłaściwie w ornamentyce na układ antytetyczny, zbudowany ze stylizowanych na wzór heraldyczny motywów roślinnych lub zwierzęcych, np. lew heraldyczny kroczący na tyłach łapach przedstawiony z profilu.

Godła dzielą się na:

-Figury zaszczytne – powstają przez dzielenie tarczy na części w ten sposób, że powstają figury o kształcie geometrycznym (słup, pas, skos, krzyż, krzyż skośny, głowica, podstawa, pobocznica, otok, krokiew, klin, promień, narożnik.

-Godła mówiące – tzn. przedmioty, których nazwa przypomina lub ma związek z nazwą własną lub cechą szczególną właściciela herbu.

-Mobilia herbowe – tzn. różne przedmioty rycerskie, domowe, narzędzia, rośliny i zwierzęta (z predylekcją do zwierząt uznawanych przez średniowieczne bestiariusze za szlachetniejsze, jak np. orzeł lub lew), także zwierzęta fantastyczne (np. gryf, jednorożec), ciała astralne.

-Herby puste – tzn. jednobarwne pola bez godeł, spotykane tylko w zachodniej Europie, np. herby w władców oczekujących na spadek, pretendentów do tronu, itp.

Herbarz – dzieło zawierające rysunki i opisy herbów, informacje o ich pochodzeniu, wyliczenie pieczętujących się nimi rodów oraz zwłaszcza w Polsce, informacje biograficzne i genealogiczne, ułożone zazwyczaj w porządku alfabetycznym nazwisk szlacheckich. Wczesna formą herbarzy były armoriały.

-pierwszym polskim herbarzem jest dzieło B. Paprockiego – „Herby rycerstwa polskiego”, wydanego w 1584 roku w Krakowie.

-podstawą do badan nad genealogią rodów szlacheckich jest  „Herbarz polski Kaspra Niesieckiego” – 10 tomów,  XVIII w.

Armoriał – księga herbowa, zawierająca wizerunki barwne herbów rycerskich, zazwyczaj tylko z nazwą rodu; najstarsze armoriał powstały w połowie XIII wieku w Anglii i Francji, rozpowszechniły się w XIV i XV w., w kilku armoriałach zachodnioeuropejskich występują partie herbów.

-jednym z pierwszych w Polsce był armoriał Jana Długosza, zatytułowane „Klejnoty”. Liczne ręczne opisy tego dzieła krążyły po kraju i stały się podstawą późniejszych herbarzy.

Barwy heraldyczne – barwy używane przy pokrywaniu pól i godeł w herbach, zwane tynkturami. Pierwotnie w XII-XIV w. uznawano tylko barwy czyste: czerwoną, błękitną, zieloną i czarną, oraz dwa metale: złoto i srebro. Przestrzegano zasady alternacji heraldycznej, tj. nie kładzenie barwy na barwę ( z wyjątkiem czerwieni) i metalu na metal; stosowano też barwy naturalne, zwykle w przedstawieniach istot ożywionych (np. karnacja ciała ludzkiego) oraz futra (gronostaj, popielice).
Od XVII w. w przedstawieniach czarno – białych barwy oznacza się:

 systemem szrafonia:
-czerwień –kreski pionowi,
-błękit – poziome,
-zieleń – skośne na lewo,
-czerń – gęsto kratkowane,
-złoto – kropki, srebro – pole czyste.

 W heraldyce barwa odgrywa mniejszą rolę, gdyż większość starszych godeł pochodzi ze znaków rozpoznawczo – własnościowych, w których decydował rysunek kreskowy.

Herby wielopolowe – w XVI i XVII wieku rozpowszechniły się w Polsce wielopolowe tarcze herbowe. Umieszczano na nich zazwyczaj pięć herbów. W środku, tzw. polu sercowym – godło właściciela, w górnym lewym rogu (w heraldyce jest to prawa strona) – herb matki, pod nim – babki ze strony ojca. Po drugiej stronie od góry – herb prababki ze stronu ojca, na dole – babki ze strony matki.

Przykłady w ikonografii:

-Jacgeus Iverny, „Herosi i heroiny” ok. 1420 r. – po lewej stronie postaci umieszone zostały tarcze herbowe.