Życie codzienne w starożytnej Grecji

Wstęp

Starożytni Grecy stworzyli cywilizację, która jest jedną z największych osiągnięć człowieka. Grecja to tereny leżące na południowej części Półwyspu Bałkańskiego, wyspy na Morzu Egejskim oraz na Zachodnim wybrzeżu Azji Mniejszej. Grecy oprócz uprawą roli zajmowali się handlem, rzemiosłem oraz rybołówstwem.      

Pożywienie i rolnictwo
 

Starożytni Grecy przede wszystkim zajmowali się uprawą roli. Bogatsi mieszkańcy polis posiadali wiejskie posiadłości, będące źródłem ich dochodów. Niestety tylko jedna czwarta ukształtowania terenu Grecji nadaje się pod uprawę, dlatego też grecy musieli sprowadzać zboże ze swoich koloni. Typowe gospodarstwo charakteryzowało się mała wielkością i mogło wyżywić tylko jedną rodzinę. Rolnicy najczęściej zajmowali się uprawą rożnego rodzaju zbóż, a oprócz tego hodowali drzewa owocowe, oliwne oraz winną latorośl. Oliwki przetwarzana na oliwę, która była ważnym produktem na eksport. Używana jest w kuchni, do oświetlania pomieszczeni oraz jako środek kosmetyczny. Natomiast z winogron produkowano wino, które stanowiło zmieszane z wodą podstawowy napój greków. Hodowla zwierząt odgrywała istotną rolę z życiu starożytnych greków, w szczególności w gospodarstwach ludzi zamożnych. Dla nich stado bydła stanowiły jedną z podstawowych form bogactwa. Hodowano bydło, owce, kozy, drób, świnie, które stanowiły źródło skór, mięsa i mleka. Natomiast woły były wykorzystywane, jako siła pociągowa. Z mleka wyrabiano różne rodzajów serów. Co jadali?  Helleni jedli mięso, głownie dziczyznę tylko w specjalnych okolicznościach takich jak uroczystości ku czci bogów i składanie ofiar w świątyni. Jadano perliczki i popielice opiekane w sosie z octu i miodu, wołową pieczeń z dodatkiem bobu lub grochu. Grecy spożywali bardzo dużo owoców i jarzyny. Jedzono bób, soczewice, groch, sałatę, czosnek, cykorię, kapustę, rzepę. Morze dostarczało świeżych ryb, mięczaków i skorupiaków. Z ryb jedli flądry, dorady, solony lub marynowany tuńczyk. Większość mieszkańców Grecji jadała tylko chleb i kaszę jęczmienną z garściom oliwek. Homer nazwał Greków „zjadaczami mąki’. Podstawowym pożywieniem ateńczyków były placki z pszennej mąki – artos.  Zazwyczaj na śniadanie spożywali artos moczone w winie i do tego owce – figi lub daktyle. W okresie lata spożywano wiele owoców, na zimę natomiast przygotowywano zapas suszonych fig i rodzynków. 

Wychowanie i edukacja dzieci

Dla Greków najważniejsze było wychowania. Do siódmego roku życia dzieci pozostawiały pod opieką matki, a w zamożnych rodzinach były to niańki. Dziecko przebywało głównie z dorosłymi. Często bogate dzieci były rozpieczone. Śpiewano im kołysanki, opowiadano mitologię. W wieku siedmiu lat rodzice posyłali chłopców do szkoły, a dziewczynki zazwyczaj wychowały się nadal pod okiem matki. Nauka w szkole była płatna i przeznaczona tylko dla chłopców. Z czasem jednak w niektórych miastach szkoły państwowe przyjmowały dziewczynki. Uczniowie posiadali woskowe tabliczki i rylec. Mali grecy nie mieli w ogóle wakacji, ale posiadali święta państwowe i religijne, które były dniami wolnymi od nauki. Gdy opanował materiał, umiał płynnie czytać i pisać trafiał do „szkoły średniej”. Chłopcy uczyli się na pamięć fragmenty utworów poetyckich, gry na lirze i flecie. Po szkole dzieci miały czas wolny, który spędzali na zabawę grali w piłkę, puszczali latawce, huśtali się na huśtawkach. Również bawili się ze zwierzętami najczęściej z psami i kotami i zwierzętami hodowlanymi np. kogutami, królikami i łasicami. Edukacja trwała zazwyczaj 10 lat, a w wieku 18 lat młodzieniec rozpoczynał szkolenie wojskowe i zaczynał uczestniczyć w sprawach dorosłych Z najsurowszym wychowaniem spotykamy się w starożytnej Sparcie tak zwane wychowanie spartańskie. Spartanin mieszkał do 30. Roku życia mieszkali w koszarach. Wystawiali byli na różne próby wytrzymałości jak np. biczowanie i zawady sprawnościowe. Krypteje to rodzaj szkoły przetrwania dla wybranego młodzieńców w ich trakcie mogli nawet dokonywać zabójstwo helotów. Ich życie było jak jeden obóz przetrwania.

Sympozjony

Uczty, czyli sympozjony były ulubionym sposobem spędzania wolnego czasu i najważniejsza formą życia towarzyskiego i rozrywki poza sportem i polowaniem. Słowo sympozjony dosłownie znaczy „wspólne picie”. Pierwszą cześć uczty przeznaczona była na biesiadę po posiłku rozpoczynała się druga część – sympozjony. Był to zwykle najobfitszy gorący posiłek w dniu. Na nich słuchano opowieści wędrownych śpiewaków (aojdów) o losach bogów i bohaterów Iliady i Odysei. Mężczyzna zapraszał do swego domu przyjaciół na wspólny posiłek. Goście układali się na wygodnych sofach i prowadzili rozmowy głównie o polityce i o sztuce, pili wino, słuchano poezji. Goście popisywali się gra na lirze, opowiadali dowcipy. Czas umilały tancerki i flecistki, greckie kobiety nie mogły uczestniczyć w biesiadach, tylko niewolnice. Pito bardzo dużo, często na komendę gospodarza, a nawet pod przymusem. Bawili się także grami towarzyskimi takie jak kottobas (polegał on na umiejętnym pryśnięciu ostatnimi kroplami wina pozostałymi na dnie czary w wybrany cel.   

Teatr

Szczególną formą rozrywki był teatr, który miał charakter sakralny. Powstał z obrzędu ku czci boga wina i wesołości Dionizosa.  Chodzili do niego zarówno bogaci jak i biedni. W Atenach obrzędy te przekształcili się w coroczną oficjalną ceremonie, czyli Dionizje miejskie. Pierwsze teatry budowano na planie koła usytuowane na zboczach wzgórza. Na wzgórzach umieszczano drewnianą o potem kamienną widownie, w kształcie schodów. Na środku znajdowała się z scena (orchestra) z okrągłym ołtarzem, gdzie występował chór. Na przeciwległym krańcu orchestry znajdowała się garderoba dla aktorów. Skene była to scena właściwa, miejsce występu aktorów. W VI w. p.n.e. Tespis stworzył pierwszą tragedię ( słowo to oznacza „śpiew kozła, „ ulubione zwierzę Dionizosa). Najwybitniejszymi pisarze tragedii to Sofokles, Ajscheklos i Eurypides. Tragedie zaczerpnięte z mitów, poruszały podstawowe problemy moralne. Małe Dionizje dały początek komedii. Komedia tłumaczy widzowi zasadnicze problemy świata, nie straszy a bawi. Z komediopisarzy największe uznaniem cieszył się Arystofanes. Aktorzy występowali w ozdobnych kostiumach i perukach, zakładali buty na koturnach i nosili maski odzwierciedlające ich nastrój i płeć. Na samym początku występował tylko jeden aktor z czasem doszli jeszcze dwóch aktorów.

Sport i igrzyska olimpijskie

Sport był jedną z form spędzania wolnego czasu przez mężczyzn. Dla Grecka sport był bardzo ważny. To w Grecji pojawiły się pierwsze zawody sportowe, czyli agony.  Do tego celu udawał się on do gimnazjonu i palestry. Palestry były to miejsca, w których uprawiano zapasy. Z czasem palestry przekształciły się w gimnazjony. W skład wchodziły sale do ćwiczeń, boiska do gry w piłkę, sale do ćwiczeń bokserskich, bieżnia i oczywiście łaźnie do zimnych i gorących kąpieli. Uczestniczy byli poddawani publicznego sprawdzenia fizycznych umiejętności w ramach rywalizacji. Ćwiczenia uprawiano nogo, przedtem jednak nacierano ciało oliwą, a po zakończeniu ćwiczeń oczyszczano ciało metalową skrobaczką - strgillą. Najstarszymi zawodami były igrzyska olimpijskie, które po raz pierwszy odbyły się w 776r. p.n.e., ku czci boga Zeusa w Olimpii. Igrzyska trwały 5 dni. Na czas zawodów w Helladzie zaprzestawano wojen, by wszyscy mogli w uczestniczyć w olimpiadzie. Ogłaszano „pokój boży” – ekecheiria, trwał dwa miesiące. U zawadach mogli brać tylko i wyłącznie mężczyźni, pełnoprawni obywatele Grecji. Niestety nie jest to w pełni zgodne z prawdą. Kobiety faktycznie nie miały wstępu na męskie zawady, ale organizowały własne igrzyska. Najbardziej znane rozgrywano podczas święta bogini Hery. Z udziału w igrzyskach wykluczano zabójców, świętokradców i tych, którzy naruszyli „pokój boży”. Przed zawodami odbywały się zgrupowania treningowe, stosowano diety sportowe.  Igrzyska trwały od jednego do pięciu dni, zwykle w lipcu i sierpniu. Konkurencji było wiele: bieg na dystansie jednego lub kilku stadionów, skok w dal, bieg w uzbrojeniu, pięściarstwo, rzut oszczepem i dyskiem, zapasy, boks i pięciobój. Najpopularniejszą dyscypliną były wyścigi zaprzęgów konnych. Przed zawodami uczestnicy musieli założyć przysięgę w świątyni przed posągiem Zeusa i składali w ofierze dzika. Nagroda dla zwycięscy w poszczególnych konkurencjach był wieniec laurowy. Honorowali tylko pierwsze miejsca. Zwycięstwo zapewniało sławę jemu i rodzinnemu miasta. W rodowych miastach wystawiano im posągi, poeci pisali na ich cześć wiersze. Gdy zwycięzca wracał do miasta, mieszkańcy robili wyrwę w murze miejskim, przez którą wkraczał olimpijczyk. Grecy wierzyli, że miasto mając takiego obrońcę nie musi się niczego obawiać.

Religia 

Grecy wierzyli w wielu bogów, czyli była to religia politeistyczna. Przypisywali cechy charakteru ludzi bogom, czyli antropomorfizm bogów. Każdy z bogów był przypisany do innej dziedziny życia lub opiekunem istot i rzeczy. Mitologia to zbiór mitów i podań o bogach, herosach i bohaterach. Uzasadniała powstanie bogów, świata, stworzenie człowieka i opowiadała o dziejach rodów. Greckie słowo „mythos” znaczyło pierwotnie „to, co jest powiadane, opowiadane”.  Grecy składali bogom ofiary, modlili się i budowali świątynie. Uczestniczyli w uroczystościach religijnych organizowanych przez polis. Nieodłącznym elementem święta były taniec zbiorowy i pieśni chóralne. Rodzina codziennie modliła się na ołtarzu stojących na dziedzińcu domu. Ofiary składano z mięsa, wina, płodów rolnych, owoce, oliwę oraz miodu. Ulegały one spalaniu na ołtarzu. Pospolite były ofiary z wina mieszane z wodą i mleka z miodem. Najważniejszym bogiem był gromowładny Zeus, za swą siedzibę przybrał górę Olimp. Z nim na górze mieszkało jeszcze jedenastu głównych bogów.  Grecy wierzyli w życie pozagrobowe. Do krainy boga śmierci Hadesu można było przepłynąć rzekę Styk. Charon przewoził łódką zmarłych, a zapłatą miał być pieniążek chowany w ustach zmarłego. Istnieje psyche (dusza) bytująca w świecie zmarłych. Bogowie różnili się od ludzi nieśmiertelnością i wieczną młodością.   Wierzyli, że bogowie mogą interweniować w sprawach ludzi i przypisuje się im nie tylko odpowiedzialność na bieg wydarzeń, ale za uczucia i myśli. Świątynie były budowane, jako mieszkania bóstwa. Wewnątrz ustawiano zazwyczaj posąg przedstawiający ludzką postać boga. Grecy czcili tych samych bogów, jednak w specjalny sposób wyróżniali opiekunów swojej polis. Wierzyli, że ludzie mogli poznać swą przyszłość i dzięki wyroczni. Najsłynniejsza wieszczką była Pytia w mieście Delfach.                     

Ubiór i ozdoby

Ubrania w starożytnej Grecji były bardzo proste. Mężczyźni i kobiety nosili kawałki tkaniny upięte w wokół ciała w formie tuniki lub płaszcza. Chiton był to podstawowym ubiorem kobiet. Himation nosili mężczyźni, był odpowiednikiem chitonu. Młodzi mężczyźni nosili tuniki do kolan, a starsi i bogaci do kostek. Ubodzy ludzi nosili prostą spódniczkę lub przepaskę na biodrach. Na szczególne okazje zakładali skórzane sandały, lecz, na co dzień chodzili boso. W słoneczne dni zakładali na głowę kapelusz z rondlem. Ludzie zamożni nosili biżuterię za złota, srebra i kości słoniowej wysadzane kamieniami szlachetnymi. Mniej zamożni musieli się zadowolić wyrobami z brązu, ołowiu, żelaza, kości i szkła.

Grecy budowali domy z suszonej cegły i drzewa. Większość ludzi mieszkała w chatach, pokrytych strzechą. Ubodzy grecy mieszkali w skromnych lepiankach, natomiast zamożni mogli pozwolić na wybudowanie luksusowych wilii. Zbudowane były na kwadratowym planie z wewnętrznym centralnie dziedzicem. Sale, na których odbywały się sympozjony wychodziła na północ, gdyż było tam najchłodniej ze wszystkich pomieszczeń. Centralny dziedziniec prowadził do różnych pomieszczeń na parterze. Tam mieściła się rodzinna jadalnia – oikos. Na piętrze mieściły się sypialnie dla kobiet i dla mężczyzn (gineceum) i pokoje dla służby. Mężczyźni i kobiety prowadzili inny tryb życia i dla tego zajmowali oddzielne pomieszczenia. Podłogo była wykładana kolorową mozaiką lub kamiennymi płytami. W miastach ulice były wąskie i kręte. Domy składały się zazwyczaj z 2-3 pomieszczeń, a podłogo była to gliniana polepa. Niekiedy domy mieszkalne były tak małe, że drzwi wejściowe otwierały się an zewnątrz. W małych miejscowościach budowane były na planie szachownicy. Jeśli właściciel wynajętego domu nie otrzymywał w porę czynszu miał prawo zdjąć dach albo drzwi. Gliniane domy nie stanowiły żadnej ochrony przed złodziejami, ponieważ były mało wytrzymałe i bez wielkiego problemu można było zrobić w murze dziurę. Dla greków głównym celem zakładania miast było zapewnienie mieszkańcom godnego życia. Grecy nie przepadali za ekstrawagancją i nadmiernym przepychem.  Grecy dzięki pieniądzom i umiejętnościami, stawiali wspaniałe budowle publiczne. Świątynie, charakteryzujące się form architektonicznych i malarskich zachwycają swoim kunsztem do dziś. Sercem polis był rynek, czyli agora. To tutaj koncentrowało się życie społeczne i gospodarcze miasta. Na agorze odbywały się spotkania towarzyskie, ludzie szukali pracy odbywała się wymiana handlowa, również zbierało się Zgromadzenia Ludowe. Bardzo cenili higienę i budowano łaźnie publiczne – tremy. Styl budowanie i styl życia powinny być zgodny z zasadami proporcji. Wszystkie elementy – drzwi, dachy, okna, dekoracje – mają tworzyć wyważoną całość.         

Rodzina

Kobieta w Grecji było pozbawiona praw, ich pozycja było upośledzona.  Grecja to państwo rządzone przez mężczyzn, natomiast kobiety są wykluczone z życia publicznego. Najważniejszą w rodzinie osobą był mąż.  Kobieta z rodu zamożnego nie mogła wychodzić sama na miasto, tylko z kilkoma niewolnikami. Przeważnie to mężczyźni robili zakupy. Jej zadaniem było pilnowanie służby kobiecej, wychowywanie dzieci póki są małe. Od kobiety oczekiwano, aby była schludna, przędła wełnę i troszczyła się o dom. Małżeństwo w szczególności w zamożnych rodzinach było skutkiem porozumień rodziców. Przyszli małżonkowie nie mogli się widywać, a nawet poznać.   Kobiety do ślubu znajdowały się pod władzą ojca, a potem swojego męża. W wieku 15 – 18 lat kobiety zastawały już żonami, a mężczyźni zakładali rodziny około trzydziestego roku życia. Gdy rodziła się dziewczynka ozdabiano drzwi wełnianymi wstążkami, a jak chłopiec oliwnymi gałązkami. Po narodzinach odbywała się uczta, na której ojciec przyjmował dziecko do rodziny. Zdarzało się też ich niemowlaki porzucano, głównie były to dziewczynki. Dzieci zwykle przeżywały i później były sprzedawane, jako niewolnicy. Kobiety nie były pozbawiane dostępu do kultury wręcz przeciwnie, uczestniczyli w uroczystościach śpiewając w chórze, grały na instrumentach, uczyły się tańczyć, trochę literatury.

Źródła:

·       Ryszard Kulesza – „Historia, Podręcznik dla gimnazjum, Dzieje najdawniejsze i dawne do schyłku XIV wieku, Starożytność” – wydawnictwo JUKA, wydanie I, Warszawa 1999-08-03.

·       Larousse Gallimard – „Encyklopedia, Odkrycia młodych”: numer 16 „Pierwsi Grecy” numer 17 „Miasta Greckie” i numer 18 „Grecja od Peryklesa do Aleksandra”, wydawnictwo BGW.

·       Małgorzata Pieńkowska – Koźmińska – „Historia. Gimnazjum – „Dawno temu, wczoraj, dziś – klasa 1, wydawnictwo STENTOR, Warszawa 2009.

·       Kazimierz Przybysz, Wojciech J. Jakubowski, Mariusz Włodarczyk – „Starożytność i średniowiecze” – podręcznik. Klasa I, wydawnictwo Oficyna Edukacyjna, Warszawa 2000.

·       Fiona Macdonald – „Budownictwo od szałasów do wieżowców” – ARKADY – Warszawa 1998.

·       Benedetto Bravo, Ewa Wipszycka – „Historia starożytnych Greków, tom I do końca wojen perskich” – Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1988. 

·       Piotr Pieśniarczyk – „Historia w pigułce”, Dziennik Wschodni, wydawnictwo benkowski – Białystok 2006.

·       „Encyklopedia Historia” – wydawnictwo Zielona Sowa – Kraków 2008.

·       Lech Bielski, Mariusz Dąbrowski – „Słownik Historia” – wydawnictwo Park Sp. Z o.o., Bielsko – Biała 2009 – wydanie II.

·       Margaret Oliphant – „Antyczny świat – wielkie cywilizacje przeszłości”, wydawnictwo MUZA S.A., wydanie I, Warszawa 1993.

Artyści renesansowi

Leonardo da Vinci

włoski, renesansowy malarz, architekt, filozof, muzyk, poeta, odkrywca, matematyk, mechanik, anatom, wynalazca, geolog.
Urodził się i wychował niedaleko miasta Vinci, będąc nieślubnym synem notariusza ser Piera da Vinci i synem notariusza ser Piera da Vinci i chłopki Cateriny. W rozumieniu współczesnym nie miał nazwiska, człon "da Vinci" oznacza bowiem "z miasta Vinci". Jego pełne nazwisko, nadane mu przy narodzinach, to "Leonardo di ser Piero da Vinci", czyli "Leonardo, syn ser Piera z miasta Vinci”. Leonardo, dążąc do tworzenia rzeczy doskonałych, prowadził bardzo szczegółowe notatki, zapisując nie tylko spostrzeżenia naukowe i artystyczne, ale także osobiste przemyślenia, rozliczenia i listy. Sporządzał je pismem lustrzanym. Być może czynił tak, bo chciał je zachować w tajemnicy, jednak bardziej prawdopodobnym jest, iż wynikało to z jego leworęczności – dzięki takiemu sposobowi pisania nie rozmazywał atramentu.
W pracowni Verrocchia Leonardo zapoznał się z zasadami perspektywy. Doskonale obrazuje to studium perspektywiczne do tła Pokłonu Trzech Króli. Pokazuje liczne linie pomocnicze, prowadzące z punktów położonych przy dolnej krawędzi obrazu do punktu zbieżnego. Im dalej od obserwatora znajdują się przedmioty, tym wydają się mniejsze.
Niektórzy malarze ułatwiali sobie pracę przy konstruowaniu perspektywy, używając spektrografu, który został naszkicowany przez Leonarda. Rysownik spoglądał przez szklaną szybkę na odwzorowany obiekt i umieszczał jego kontury na szkle. Leonardo polecał także podobną pomoc przy wykonywaniu rysunków aktów. Potem w jego dziełach coraz większą rolę odgrywały perspektywa barwna i powietrzna.
Malarz od początku miał świadomość, iż przestrzenne rozmieszczenie przedmiotów można uzyskać dzięki odpowiedniemu rozłożeniu świateł i cieni. Zdefiniował różne rodzaje źródeł światła (np.: światło pochodne, światło odbite) i jego odmiany, m.in.: aria restretta – światło wpadające przez okno i lumo libero – światło rozproszone w plenerze. Modelowanie ciał przy użyciu ciemnych i jasnych punktów badał w swoich szkicach, a doprowadzał do perfekcji w malarstwie.
Artysta był także propagatorem techniki malarskiej zwanej sfumato. Leonardo stosował tę technikę, by pokazać powietrze znajdujące się między przedmiotami. W zapiskach o malarstwie podkreśla, że światło i cień muszą przechodzić w siebie bez tworzenia granic. W dziele Święta Anna Samotrzeć w pełni zrealizował te zasady.
Farby, których używał, powstały z roślin, kory, ziemi i minerałów wymagających zmielenia i roztarcia na proszek, by otrzymać nadający się do użytku pigment. By ułatwić tę czynność, Leonardo skonstruował maszynę do ucierania farb.

Botticelli Sandro, właściwie Alessandro di Mariano Filipepi (1445-1510), włoski malarz wczesnego renesansu. Czynny we Florencji, jeden z najwybitniejszych przedstawicieli szkoły florenckiej Malował obrazy mitologiczne o skomplikowanych treściach, z których najbardziej znane to Alegoria męstwa (1470), Primavera, znana też jako Alegoria wiosny (1477-78), Narodziny Wenus i Mars i Wenus (oba około 1485), Kalumnia Apellesa (około 1495). Malował także obrazy religijne do wszystkich większych kościołów Florencji i portrety (np. G. Medici około 1478). W latach 1481-1483 na zaproszenie papieża Sykstusa IV wykonał freski w Kaplicy Sykstyńskiej w Watykanie. W latach 90. pod wpływem Savonaroli porzucił pogodny i liryczny ton i malował ekspresyjne i pesymistyczne obrazy religijne (Maria Magdalena u stóp krzyża około 1500, Mistyczne Narodzenie 1501, sceny z życia św. Zenobii około 1500-1505). Jego malarstwo charakteryzuje zamiłowanie do detalu, precyzyjna, dekoracyjna linia oraz chłodny i czysty koloryt. 

Francesca Piero Della (ok. 1420-1492), włoski malarz i teoretyk sztuki, uczeń D. Veneziana, działał we Florencji w latach 1439-1443, następnie w rodzinnym Borgo San Sepolcro, od 1449 na dworze książąt d'Este w Ferrarze (freski w apartamentach), w 1451 w Rimini na dworze Malatestów, Watykanie, Arezo. Zafascynowany perspektywą, malarstwo traktował jako demonstrację głębi i wzajemnego stosunku przedmiotów różnej wielkości, dał temu wyraz w obu pracach teoretycznych z 1460 i 1482. Obserwacje natury poddał wiedzy o bryłach i świetle, w modelunku przedmiotów stosując perspektywę powietrzną i malarską z blaknięciem barw i zanikiem widzialności szczegółów. Inne cechy to: jasny, zimny koloryt, wyważona kompozycja, uproszczona forma. Dzieła: poliptyk Madonna Miłosierdzia, Boże Narodzenie, Chrzest Chrystusa, Biczowanie, Zmartwychwstanie, portret Federigo da Montefeltro.

Rafael, właściwie Raffaello Santi (1483-1520), włoski malarz i architekt. Czołowy przedstawiciel dojrzałego renesansu zarówno w malarstwie, jak i w architekturze.
Rafael doskonalił swój warsztat malarski tworząc słynne Madonny (1500-1504). 1514-1516 sporządził siedem kartonów-wzorów do arrasów watykańskich przeznaczonych do zawieszenia w dolnej strefie Kaplicy Sykstyńskiej.
Kolejnym zadaniem malarskim była dekoracja loggii watykańskich w krużgankach 2. piętra wykonana na zlecenie Leona X w latach 1517-1519 - obejmowała ona 52 epizody biblijne w 13 przęsłach oraz słynne groteski. Mecenasem Rafaela był obok papieża bankier A. Chigi, dla którego artysta zaprojektował kaplicę przy rzymskim kościele Santa Maria del Popolo (od 1512).
Inne prace architektoniczne to: kościół San Eligio degli Orefici w Rzymie (ok. 1509-1520) i również rzymski Palazzo Bresciano Costa (ok. 1515, zburzony) oraz Palazzo Pandolfini we Florencji (ok. 1517). W malarskiej twórczości sztalugowej Rafaela dominowała tematyka religijna i portret.
Artysta dążył do stworzenia idealnego typu postaci kobiecej, posługiwał się też analizą psychologiczną, podkreślał indywidualne cechy modeli. Obrazy powstałe w Rzymie odznaczają się ciepłym i harmonijnym kolorytem, co stanowi efekt wpływu S. del Piombo.
Za szczytowe dzieło Rafaela uchodzi Madonna Sykstyńska (ok. 1513), przeznaczona do kościoła św. Sykstusa w Piacenzie oraz Madonna della Sedia (1516). Inne ważne obrazy to: Zaślubiny Marii (1504), Madonna ze szczygłem (1505), Madonna del Granduca (ok. 1505), Piękna ogrodniczka (1507), Złożenie do grobu (1507). Portrety: La Fornarina (1515), Baldassare Castiglione (1516), Leon X z kardynałami (ok. 1518).

Rafael w swojej pełnej harmonii sztuce po mistrzowsku godził chrześcijański światopogląd ze starożytnymi ideałami estetycznymi, czemu służyła zarówno doskonałość kompozycyjna, jak i nastrój powagi oraz klasyczne piękno jego dzieł. Wpływ Rafaela na sztukę następnych wieków był olbrzymi - szczególnie tam, gdzie realizowano koncepcje idealizujące i formułowano podstawy akademizmu.

Tycjan, właściwie Tiziano Vecellio (ok. 1480-1576), malarz włoski. Czołowy przedstawiciel renesansu.. Od 1533 malarz nadworny Karola V w Bolonii. Wybitny kolorysta - początkowo operował ciepłą tonacją z kontrastami czerwieni (ulubiony karmin) i zieleni, później zwrócił się ku chłodnym zestawieniom błękitów i żółcieni. Tematykę płócien Tycjana tworzyły wątki religijne i historyczne oraz alegorie. Malował też stanowiące znakomite studia psychologiczne portrety, na których postaci wyłaniają się zazwyczaj z półmroku. Jego twórczość w znacznym stopniu wpłynęła na rozwój malarstwa XVII w.

Niektóre prace: Miłość niebiańska i miłość ziemska (ok. 1515), Flora (ok. 1515), Grosz czynszowy (ok. 1517), Assunta (1517), Madonna rodziny Pesaro (ok. 1520), Bachanalia oraz Bachus i Ariadna (oba 1522), Prezentacja Marii w świątyni (1534-1538), Danae (1544), Św. Małgorzata (1550-1552), Wenus z lustrem (ok. 1555), Cierniem koronowanie (ok. 1570). Portrety: papieża Pawła III, cesarza Karola V (1533-1538), P. Aretina (1545) i konny Karola V (1548).

Bruegel (Brueghel) Pieter Starszy, zwany Chłopskim (ok. 1528-1569), najwybitniejszy malarz niderlandzki XVI w., jeden z najwybitniejszych przedstawicieli renesansu w Europie, kontynuator H. Boscha, twórca typu pejzażu kosmicznego.

Autor Kalendarza - z porami roku i życiem człowieka organicznie włączonym w rytm przyrody. Moralizator przetwarzający refleksje nad światem i ludźmi w wizję plastyczną, trudną do kwalifikacji stylistycznej. Bruegel uprawiał także malarstwo figuralne, czerpiąc tematy z Biblii i życia ludu (Budowa wieży Babel 1563, Wesele chłopskie 1566). Wielokrotnie ilustrował przysłowia ludowe (Przysłowia, Zły pasterz, Złodziej gniazd 1564). Sens jego dzieł, nawet pozornie tylko rodzajowych, jest zawsze moralizatorski. Indywidualność Bruegela wyraziła się zwłaszcza w formie plastycznej, w zależności od tematu kształtował poszczególne elementy dzieła bądź linearnie, bądź uwydatniał płynność materii malarskiej. Postacie budował z uproszczonych brył geometrycznych, rozgraniczonych układem soczystych plam barwnych, przypominającym witraż. Najbardziej znanymi obrazami są: Walka karnawału z postem (1559), Zabawy dziecięce (1560), Taniec pod szubienicą, Rzeź niewiniątek (1565). Stworzył podstawy dla rozwoju rodzajowego i pejzażowego malarstwa, stąd mówi się, że wiek XVI w malarstwie był wiekiem Bruegla.

Michał Anioł (1475-1564) – uczył się rzeźbiarstwa pod okiem najwybitniejszych rzeźbiarzy. Jego umiejętności zwróciły na niego uwagę władcy Florencji. Młody rzeźbiarz mieszkał na jego dworze, później powrócił do domu rodzinnego i zaczął dokładnie studiować anatomię człowieka. W latach 1502-1504 artysta rzeźbił „Dawida” – jego najsłynniejsze dzieło. Papież Juliusz II zlecił Aniołowi pomalowanie sklepienia Kaplicy Sykstyńskiej. Malowanie zabrało mu cztery lata (1508-1512). Największą inspiracją Michała Anioła były rzeźby antyczne. Na polecenie kolejnego papieża artysta zajmował się budową Bazyliki Świętego Piotra w Rzymie. Nie zdołał niestety tego dokończyć umierając 18 lutego 1564 r.

Donato Bramante (1444-1514) – współpracował m.in. z Leonardem da Vinci, czerpał inspiracje z architektury antycznej i starochrześcijańskiej. Jego budynki charakteryzują doskonałe proporcje, oszczędne dekoracje, surowość i monumentalizm.

ARCHITEKTURA STAROŻYTNEGO RZYMU - cz. II

TERMY – czyli łaźnie publiczne swoja budowlą różniły się nieco od greckich, choć wyraźnie były na nich wzorowane. Były to zespoły budowli i ogrodów. Urządzono je z wielkim przepychem, bardzo komfortowo. W termach mogli bywać wszyscy obywatele, a niektórzy za zgoda cesarza nawet bezpłatnie.

- można było skorzystać z kąpieli parowej  (sauny) jak i kąpieli wodnej zimnej i gorącej oraz uprawiać gimnastykę, korzystać z biblioteki, z pokoi muzycznych, sal do gier w kości, dokonywać różnych zakupów, spotykać się z przyjaciółmi, a nawet w bogato ozdobionych rzeźbami ogrodach obejrzeć przedstawienie teatralne, dyskutować, czytać albo wypoczywać.

Półkoliste sklepienie zw. kolebkowym term wsparte na dwóch rzędach kolumn, bogato zdobione. Ściany wykładane były marmurem, zdobione malowidłami, posadzki wykładane były mozaikami.

System kanalizacyjny rozbudowywany był by zaopatrzyć miasta w czystą wodę - budowane były tzw.  AKWEDUKTY – inaczej wodociągi lub „prowadnice wody”.

 Sieć akweduktów w Rzymie liczyła 420 km. Dostarczały milion m³ wody źródlanej na dobę.

- były to długie i wysokie arkadowe konstrukcje budowane nad dolinami i rzekami na których położone były rury lub kamienne koryta, którymi płynęła woda
z wyżej położonych źródeł,  dołem zaś odbywał się ruch pieszy i kołowy. Akwedukty dostarczały wodę do fontann, łaźni i domów zamożnych. Składały się najczęściej z dwóch kondygnacji arkad – rzędów półkoliście zamkniętych od góry otworów. Łuk półkolisty, utworzony promieniście ułożonych cegiełek wytrzymuje bardzo duże ciężary. Budowla ze względu na zastosowaną technikę daje wrażenie pięknej, lekkiej i wytrzymałej.

MOSTY  -

 Konstruowano z drewna na palach; później kamienne filary łączono z drewnianym pomostem. Powstawały także kamienne mosty łukowe według wspólnego wzorca. Składały się one z jednego lub wielu półkolistych łuków. Rzymskie mosty budowano znacznie solidniej Nawierzchnia mostu była na ogół wykonana z bloków kamiennych. Szerokość jej wahała się od 3-19 m. Całość dla podniesienia bezpieczeństwa była wykończona poboczną balustradę. Już wówczas wyznaczano fragmenty dla ruchu kołowego (iter) i dla ruchu pieszych( decursoria ). Największy most był zbudowany na Dunaju most Trajana: szerokość 13-19 m i długość 1100 m. Dla Rzymian sprawna komunikacja była koniecznością ze względów pokonywania dużych odległości.

ŁUKI TRIUMFALNE – pomniki wznoszone ku czci zwycięskich wodzów, wracających z udanego podboju.  Były ogromnymi, wolnostojącymi bramami z płaskorzeźbami przedstawiającymi bohaterskie czyny władców. Łuk triumfalny był bramą ze zdobioną płaskorzeźbami i kolumnami fasadą, z attyką, na której widniały inskrypcje na cześć bohatera. Posiadały konstrukcje jedno-, dwu- lub trójprzęsłowe, podtrzymywane filarami, w kształcie kolumny. Przejście pod łukiem było punktem kumulacyjnym pochodu triumfalnego. Na szczytach łuków triumfalnych był przedstawiony zwycięzca na kwadrydze (dwukołowy pojazd zaprzężony w cztery konie). Do naszych czasów zachowało się sporo tych budowli, w samym Rzymie możemy podziwiać łuki Oktawiana Augusta, Tytusa, Konstantyna Wielkiego.

                                                                           

Łuk Tytusa – wzniesiony dla uczczenia zwycięstwa Tytusa, syna cezara Wespazjana, które odniósł na wschodzie (w Judei) tłumiąc zbrojne bunty przeciw rzymskiej tyranii. Dla rzymian było ono umocnieniem potęgi imperium.  

KOLUMNY

W architekturze rzymskiej stosowano cztery zasadnicze porządki zapożyczone ze wzorów etruskich i greckich: toskański (etruski), dorycki, joński i koryncki. Porządek koryncki stał się charakterystyczny dla starożytnego Rzymu i stosowany powszechnie zarówno w świątyniach jak i budowlach świeckich. Sami wykształcili porządek kompozytowy.

Łączył elementy porządku jońskiego i korynckiego. Podstawowe cechy wyróżniające go, to:

• ustawienie kolumny na piedestale
• ukształtowanie głowicy: górna jej część uformowana jest z ustawionych na przekątnych wolut zaczerpniętych z porządku jońskiego, poniżej koszyk z liści akantu.

Całość potraktowana jest rzeźbiarsko.

Rzeźby architektoniczne – to płaskorzeźby podporządkowane architekturze. Wykonywano je z precyzją
i mistrzostwem, była realistyczna i psychologiczna. Wiernie oddawała rzeczywistość. Z okresu cesarstwa pochodzą dzieła rzeźbiarskie: reliefy na kolumnach i łukach triumfalnych. Najczęściej przedstawiają one sceny ze zwycięskich podbojów dokonywanych przez rzymskich wodzów.

 
 

Kolumna Trajana (113r.) jest najlepiej zachowanym i najciekawszym elementem antycznego zespołu architektonicznego Forum Trajana – doskonałego dzieła wielkiego architekta starożytności Apollodorosa z Damaszku.

Wysoka na ok. 40 m. Kamienna konstrukcja oplata w jej głównej owalnej części 200–u metrowa marmurowa wstęga pokryta wspaniałymi płaskorzeźbami. Składa się ona ze 155 scen ułożonych w porządku chronologicznym (wedle wydarzeń wojennych).

Jest to niezwykła kronika dwóch wypraw wojennych Trajana przeciw Dakom zawiera 2,5 tyś. wyrzeźbionych postaci.

Upamiętnia ona walki Trajana  na terenach dzisiejszej Rumunii, które doprowadziły do włączenia jej do Imperium Rzymskiego. Podkolorowane marmury zachwycają drobiazgowością szczegółów i realizmem scen.
Kolumnę wzniesiono z 19 kamiennych bębnów, w środku których wydrążono spiralne schody prowadzące na taras na szczycie. Między reliefami można zauważyć 46 małych okienek oświetlających, klatkę schodową. W podstawie kolumny umieszczona była szczerozłota urna z prochami cesarza. Pierwotnie na jej wierzchołku stał posąg tego cesarza, zmieniony w czasach nowożytnych na rzeźbę
św. Pawła.

Kolumna Marka Aureliusza

została ustawiona na Polu Marsowym

w starożytnym Rzymie

 Płaskorzeźby wykonane na tej kolumnie są głębsze (do cięcia kamienia użyto świdra), postacie są wyższe i spiętrzone, co miało wywołać wrażenie wieloplanowości (scena przedstawiająca prowadzenie jeńców). W scenach nie pokazano pejzażu.

    Podsumowując architekturę rzymską należy podkreślić mistrzostwo, jakie osiągnęli
w stosowaniu łuku, kopuły. Rzymianie budowali z kamieni miękkich, niewielkich, a z upływem czasu również z cegły, znali cement otrzymywany z pyłu wulkanicznego, umieli sporządzać zaprawę murarską. Wynalezienie i zastosowanie łuku – arkady (łuku na filarach), sklepienia i jego specyficznej formy – kopuły, miało ogromne znaczenie dla rozwoju architektury, a rzymskie osiągnięcia techniki budowlanej były i są odtąd stosowane w całej architekturze europejskiej.

Przed ponad dwoma tysiącami lat zdobycie tych umiejętności było wielkim odkryciem.